Khởi đầu không hề dễ
Trung Quốc là một trong những quốc gia láng giềng có nhiều điểm tương đồng với Việt Nam về chính trị, kinh tế, văn hóa. Những kinh nghiệm tiếp thu được từ quốc gia này trong lĩnh vực phát triển ĐSCT là rất gần gũi và có nhiều điểm tương đồng với Việt Nam. Nhất là trong bối cảnh nước ta đang triển khai dự án ĐSCT của riêng mình, những kinh nghiệm này mang ý nghĩa vô cùng sâu sắc và cần được đánh giá một cách cẩn trọng kỹ lưỡng.
Ảnh minh họa.
Những năm qua, mạng lưới ĐSCT được Trung Quốc xem như một biểu tượng của sự phát triển hạ tầng, nhưng cũng ẩn chứa những gánh nặng tài chính không nhỏ. Đã có những khoản lỗ khổng lồ do đầu tư ĐSCT; hay việc hình thành các ga đường sắt “ma” do dự án dang dở; việc điều chỉnh giá vé để bù lỗ… tất cả đều chỉ ra một bài học đắt giá về việc cân bằng giữa tham vọng phát triển và tính bền vững kinh tế.
Vấn đề quan trọng nhất đó là Việt Nam cần thực hiện một đánh giá toàn diện và cực kỳ chi tiết về hiệu quả kinh tế và nhu cầu thực tế trước khi đưa ra bất kỳ quyết định đầu tư nào. Kinh nghiệm của Trung Quốc cho thấy việc mở rộng mạng lưới một cách ồ ạt, đôi khi chỉ để đạt được mục tiêu chính trị hoặc phô trương thành tích, mà không dựa trên các phân tích thị trường chặt chẽ về lưu lượng hành khách, khả năng sinh lời của từng tuyến và khả năng chi trả của người dân, có thể dẫn đến những khoản nợ khổng lồ và áp lực tài chính kéo dài.
Việt Nam cần tập trung vào việc nghiên cứu sâu hơn về các phân khúc hành khách tiềm năng, xây dựng các chiến lược giá vé linh hoạt và thậm chí xem xét khả năng tích hợp vận tải hàng hóa để tối ưu hóa doanh thu. Mọi dự án phải dựa trên cơ sở dữ liệu vững chắc và dự báo nhu cầu thực tế, tránh xa tư duy “thành tích” hay xây dựng vì sự hoành tráng mà thiếu tính khả thi.
Tất nhiên, địa lý Việt Nam dài và hẹp, nên ĐSCT đoạn Bắc - Nam là phù hợp và cần thiết. Vấn đề cần cân nhắc là các tuyến ĐSCT kết nối theo nhiều hướng khác, đặc biệt trong khu vực đồng bằng Bắc Bộ và Nam Bộ. ĐSCT có thể cho hiệu quả cao nhưng đầu tư cũng rất đắt đỏ, khó khăn. Việc phát triển theo từng giai đoạn và ưu tiên các tuyến khả thi nhất sẽ là một chiến lược khôn ngoan.
Thực tế tại Trung Quốc đã chứng minh rằng không phải mọi tuyến ĐSCT đều có khả năng sinh lời; chỉ một phần nhỏ các tuyến ở khu vực kinh tế trọng điểm mới thực sự hiệu quả. Tất nhiên ngoài sinh lời thuần kinh tế, tài chính thì cần đánh giá lợi ích ở các lĩnh vực khác. Việt Nam nên học hỏi bằng cách tập trung nguồn lực vào việc xây dựng các đoạn tuyến ĐSCT nối liền những trung tâm kinh tế lớn, các đô thị có mật độ dân số cao và nhu cầu đi lại cấp thiết, như trục Bắc - Nam. Thay vì tham vọng xây dựng một mạng lưới đồ sộ cùng lúc, một lộ trình phát triển theo từng giai đoạn, có thể điều chỉnh và học hỏi từ mỗi giai đoạn hoàn thành, sẽ giúp giảm thiểu rủi ro và tối ưu hóa nguồn lực. Điều này cũng cho phép tích lũy kinh nghiệm vận hành và quản lý trước khi mở rộng quy mô.
Cân bằng các giá trị
Việc cân bằng giữa giá trị kinh tế và giá trị xã hội khi đầu tư ĐSCT là một thách thức lớn. ĐSCT không chỉ là một dự án kinh doanh mà còn là một công cụ quan trọng để kết nối các vùng miền, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội và giảm khoảng cách địa lý.
Tuy nhiên, nếu giá trị xã hội được đặt lên trên giá trị kinh tế một cách tuyệt đối mà không có cơ chế bù đắp rõ ràng, thì gánh nặng tài chính là điều không thể tránh khỏi. Việt Nam cần thiết lập một khung chính sách minh bạch về trợ cấp cho các tuyến có giá trị xã hội cao nhưng không sinh lời, đồng thời tìm kiếm các phương án tối ưu hóa chi phí vận hành và quản lý để giảm thiểu sự phụ thuộc vào ngân sách Nhà nước. Việc này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ ngành và chính quyền địa phương trong việc quy hoạch đô thị và phát triển kinh tế vùng xung quanh các ga ĐSCT.
Hơn nữa, Việt Nam phải đặc biệt chú trọng đến tính minh bạch trong quản lý tài chính và quản trị dự án. Có nhiều nghiên cứu chỉ ra sự thiếu minh bạch trong số liệu tài chính của đơn vị quản lý ĐSCT Trung Quốc và việc các chính quyền địa phương xây dựng ga “ma” chỉ vì mục đích chính trị. Để tránh điều này, Việt Nam cần thiết lập một hệ thống quản lý tài chính rõ ràng, minh bạch từ giai đoạn lập dự án đến vận hành, với các cơ chế giám sát độc lập và chặt chẽ. Mọi quyết định đầu tư phải được xem xét kỹ lưỡng về tính khả thi kinh tế, tránh xa những dự án mang nặng tính “phong trào” hay “thành tích” mà không có nền tảng vững chắc.
Việc đa dạng hóa nguồn vốn và khuyến khích sự tham gia của khu vực tư nhân là một chìa khóa khác. Trong bối cảnh nguồn vốn nhà nước là hữu hạn, để tối ưu hoá nguồn lực, mô hình hợp tác công - tư (PPP) cần được nghiên cứu và áp dụng hiệu quả. Sự tham gia của các nhà đầu tư tư nhân, cả trong và ngoài nước, không chỉ giúp giảm gánh nặng tài chính cho nhà nước mà còn mang lại kinh nghiệm quản lý, công nghệ tiên tiến và hiệu quả vận hành. Tuy nhiên, khung pháp lý cho PPP cần phải rõ ràng, minh bạch và đủ hấp dẫn để thu hút các nhà đầu tư và nhà đầu tư chiến lược có năng lực thực sự.
Cuối cùng, Việt Nam cần chú ý đến chiến lược giá vé và khả năng tiếp cận của người dân. Kinh nghiệm Trung Quốc cho thấy giá vé cao có thể là rào cản lớn đối với đại đa số người dân, đặc biệt là lao động di cư. Việc thiết kế các loại vé linh hoạt, có các mức giá khác nhau phù hợp với từng phân khúc khách hàng, và thậm chí là các chính sách hỗ trợ cho những đối tượng đặc biệt, sẽ giúp tối đa hóa lượng hành khách và doanh thu. Đồng thời, cần xem xét việc phát triển hệ thống giao thông công cộng, đường sắt đô thị kết nối các ga ĐSCT với các khu vực dân cư và trung tâm làm việc để tăng cường tính tiện lợi và thu hút hành khách.
Tóm lại, dự án ĐSCT không chỉ là một khoản đầu tư tài chính khổng lồ mà còn là một cam kết dài hạn đối với tương lai phát triển của đất nước. Việt Nam có thể vận dụng những bài học kinh nghiệm từ Trung Quốc, từ việc đánh giá nhu cầu và hiệu quả kinh tế, đến quản lý tài chính minh bạch, đa dạng hóa nguồn vốn, và tính đến khả năng chi trả của người dân, sẽ là yếu tố quyết định sự thành công và bền vững của mạng lưới ĐSCT Việt Nam.
Chuyên gia giao thông, thạc sỹ Lê Trung Hiếu