Thoả thuận trên, mang tên “Lộ trình Trump vì Hòa bình và Thịnh vượng Quốc tế” (TRIPP), bao gồm việc thành lập một hành lang giao thông qua miền Nam Armenia. Hành lang này sẽ kết nối Azerbaijan với vùng đất tách biệt Nakhchivan, nơi giáp với Thổ Nhĩ Kỳ - đồng minh thân cận của Baku.
Hành lang được vận hành bởi một tập đoàn tư nhân của Mỹ, trên cơ sở thuê đất 99 năm và vẫn thuộc chủ quyền của Armenia.
Đây là lần đầu tiên một hành lang chiến lược như vậy ở khu vực Trung Á được đặt dưới sự kiểm soát của Mỹ. Sự kiện này mở ra cơ hội để Washington thiết lập sự hiện diện sát biên giới Iran.
Việc này khiến Tehran lo ngại vì cho rằng hành lang có thể cắt đứt tuyến đường tiếp cận của Iran tới Biển Đen và châu Âu qua Gruzia. Đồng thời, hành lang cũng đe dọa an ninh khu vực.
(Từ trái sang phải) Tổng thống Azerbaijan Ilham Aliyev, Tổng thống Mỹ Donald Trump và Thủ tướng Armenia Nikol Pashinyan tại Nhà Trắng ngày 8/8. Ảnh: Nhà Trắng/Flickr
Phản ứng trước thỏa thuận, Ali Akbar Velayati, cố vấn cấp cao của Lãnh tụ Tối cao Iran, gọi kế hoạch này là “sự phản bội chính trị” nhằm làm suy yếu chủ quyền lãnh thổ của Armenia, và tuyên bố Tehran sẽ ngăn chặn hành lang này “dù có hay không có sự hỗ trợ của Nga”.
Phát biểu với hãng thông tấn Tasnim, ông Velayati nhấn mạnh các cuộc tập trận quân sự gần đây ở tây bắc Iran cho thấy nước này sẵn sàng và quyết tâm trong việc ngăn chặn bất kỳ thay đổi địa chính trị nào trong khu vực.
Bộ Ngoại giao Iran cũng bày tỏ quan ngại về sự can thiệp của các thế lực bên ngoài, khi khẳng định mọi dự án gần biên giới nước này phải tôn trọng chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ. Dù hoan nghênh tiến trình hòa bình giữa Armenia và Azerbaijan, Tehran cho rằng sự hiện diện của Mỹ có thể làm bất ổn khu vực.
Trong khi đó, Bộ Ngoại giao Nga hoan nghênh nỗ lực thúc đẩy ổn định khu vực, nhưng cảnh báo các giải pháp lâu dài nên được phát triển bởi những quốc gia trong khu vực, với sự hỗ trợ của các nước láng giềng như Nga, Iran và Thổ Nhĩ Kỳ, thay vì sự can thiệp từ phương Tây.
Moscow lo ngại sự hiện diện của Mỹ trong hành lang này có thể làm suy yếu ảnh hưởng của họ tại Nam Caucasus, đặc biệt khi Armenia, dưới sự lãnh đạo của Thủ tướng Nikol Pashinyan, đang ngày càng xích lại gần phương Tây và hướng tới Liên minh châu Âu (EU).
Trước đó, dưới sự chứng kiến của Tổng thống Mỹ Donald Trump, Tổng thống Azerbaijan Ilham Aliyev và Thủ tướng Armenia Nikol Pashinyan ngày 8/8 đã cùng ký kết thỏa thuận hòa bình lịch sử TRIPP tại Nhà Trắng, chấm dứt tình trạng xung đột vũ trang kéo dài tới 3 thập kỳ giữa hai nước.
Thỏa thuận không chỉ là bước tiến trong việc giải quyết tình trạng đối đầu từ những năm 1980 giữa Armenia và Azerbaijan xung quanh vấn đề chủ quyền ở khu vực Nagorno-Karabakh, mà còn mang lại lợi ích chiến lược cho các bên liên quan.
Azerbaijan, với sự hậu thuẫn mạnh mẽ từ Thổ Nhĩ Kỳ, sẽ có tuyến đường trực tiếp tới Nakhchivan, thúc đẩy xuất khẩu năng lượng và các nguồn tài nguyên khác qua khu vực Nam Caucasus. Phía Ankara đã hoan nghênh hành lang này, và xem đó là cơ hội để kết nối châu Âu với châu Á thông qua lãnh thổ của mình.
Đối với Armenia, hành lang của Mỹ mang lại cơ hội kinh tế quan trọng cho một quốc gia không có đường ra biển, thông qua việc tích hợp vào dự án Hành lang Trung gian, một tuyến thương mại kết nối châu Âu và Trung Quốc mà không đi qua Nga hay Iran.
Tuy nhiên, TRIPP cũng để lại nhiều câu hỏi chưa được giải đáp. Một trong những trở ngại lớn nhất là yêu cầu từ phía Azerbaijan rằng Armenia phải sửa đổi hiến pháp để xóa bỏ các tuyên bố lãnh thổ liên quan đến vùng Nagorno-Karabakh. Tổng thống Aliyev nhấn mạnh việc không thực hiện điều này sẽ bị xem là “thiếu tôn trọng” đối với Mỹ, quốc gia bảo trợ thỏa thuận.
Armenia dự kiến tổ chức một cuộc trưng cầu dân ý về việc sửa đổi hiến pháp vào năm 2027, nhưng áp lực từ Azerbaijan có thể làm gia tăng căng thẳng trong nước. Ngoài ra, các chi tiết về cách thức hoạt động của hành lang được Mỹ thiết lập, bao gồm kiểm soát hải quan và an ninh, vẫn chưa được làm rõ, tạo ra nguy cơ cản trở quá trình thực thi.
Việt Anh